-
1 дөнья
сущ.1) мир, вселе́нная, мирозда́ние книжн.; поднебе́сная уст.; народно-поэт. || мирово́йдөньяның берлеге — еди́нство ми́ра
дөньяның барлыкка килүе (килеп чыгуы, яралуы) — происхожде́ние вселе́нной
объектив (материаль) дөнья — объекти́вный (материа́льный) мир
2)а) мир, свет, земно́й шар, плане́та || мирово́йдөнья кисәкләре — ча́сти све́та
бөтен дөньяны әйләнү — объе́хать весь мир
дөньяда беренче космик очыш — пе́рвый в ми́ре косми́ческий полёт
дөнья әйләнә сәяхәт — путеше́ствие вокру́г све́та (Земли́)
дөнья чемпионы — чемпио́н ми́ра
дөнья сугышы — мирова́я война́
дөнья базарына чыгу — вы́йти на мирово́й ры́нок
б) (весь) мир, (весь) свет, все лю́ди, всё челове́чествомоны бөтен дөнья белә — э́то зна́ет весь мир (весь свет); э́то зна́ют все (все лю́ди)
бөтен дөньяга танылу — просла́виться на весь мир; станови́ться всеми́рно изве́стным
дөнья безгә карый — челове́чество (весь мир) смо́трит на нас
дөнья мәсхәрәсенә калдыру — опозо́рить пе́ред все́ми (всем ми́ром)
3) мир, среда́, укла́д жи́зни (обще́ственный) стройантик дөнья — анти́чный мир
иске дөнья — ста́рый мир
капиталистик дөнья — капиталисти́ческий строй
дөньяны үзгәртеп кору — преобразова́ть мир
4) мир, (окружа́ющая) среда́, сфе́рахайваннар дөньясы — живо́тный мир; фа́уна
үсемлекләр дөньясы — расти́тельный мир; фло́ра
су асты дөньясы — подво́дный мир
җир асты дөньясы — подзе́мный мир
5)а) жизнь, житьё || жите́йский, мирско́йдөньяга үз күзләрең белән карау — смотре́ть на жизнь (мир) свои́ми глаза́ми
дөнья үзе өйрәтә — жизнь сама́ у́чит
дөньяны аңламау — не понима́ть жизнь
дөньядан бизү (тую) — потеря́ть интере́с к жи́зни
дөнья эшләре — жите́йские дела́
дөнья мәшәкатьләре — жите́йские (мирски́е) забо́ты
дөнья ыгы-зыгысы — мирска́я суета́
••дөнья дөнья инде — погов. жизнь есть жизнь
дөнья - үлемле, көн - ахшамлы — посл. ≈ всему́ есть коне́ц (преде́л)
б) рел. жизнь, мир (земно́й, загро́бный)бу дөнья — э́тот мир; земна́я жизнь
теге дөнья — тот мир, загро́бный мир (жизнь)
фани дөнья — бре́нный (тле́нный) мир
дөнья куласа, әйләнә дә бер баса — всё мо́жет измени́ться; всё течёт, всё меня́ется
6) в разн. знач. мир, о́бласть, сфе́ра (кого-л., чего-л.)музыка дөньясы — мир му́зыки
әдәбият дөньясы — мир литерату́ры
коллар һәм ачлар дөньясы — мир голо́дных и рабо́в
матурлык дөньясы — мир красоты́
фән дөньясы — нау́чный мир
кешенең эчке дөньясы — вну́тренний мир челове́ка
уйлар һәм хисләр дөньясы — мир чувств и мы́слей
7) разг.; в знач. нареч. о́чень мно́го, у́ймамәйданда дөнья халык — на пло́щади о́чень мно́го (у́йма) наро́ду
дөнья вакыт үтте — прошла́ у́йма вре́мени
эш дөнья — у́йма дел
дөнья акча тоту — израсхо́довать о́чень мно́го (у́йму) де́нег
•- дөнья күләмендәге
- дөньяны сиземләү
- дөньяны тою
- дөнья төзелеше
- дөнья хәбәрләре
- дөнья хәлләре
- дөньяга караш
- дөньяга мөнәсәбәт
- дөньяны аңлау••дөнья аныкы (дөнья безнеке; дөнья минеке) — быть (чу́вствовать себя́) на седьмо́м не́бе; быть (чу́вствовать себя́) на верху́ блаже́нства; попа́сть на седьмо́е не́бо
дөнья ачылу — ( кому) откры́тие ми́ра (жи́зни)
дөнья әйтү — говори́ть у́мные (де́льные) слова́ (сове́ты)
дөнья бабай — жизнь-нужда́
дөнья байлыгы — ро́скошь
дөнья бәясе — на вес зо́лота
дөнья бәясе торырлык — о́чень дорого́й
дөнья белән исәпләшмәү — не счита́ться с но́рмами жи́зни
дөнья белән саубуллашу — прости́ться с жи́знью ( умереть)
дөнья бетү — см. ахыр заман
дөнья болгату (дөнья бутап йөрү) — баламу́тить
дөнья газабы күрү (дөнья газабы тату; дөнья газабы чигү; дөнья мәшәкате күрү; дөнья мәшәкате тату; дөнья мәшәкате чигү) — мы́кать век (жизнь)
дөнья гизү — стра́нствовать, путеше́ствовать, скита́ться по све́ту
дөнья гүзәле — пи́саная краса́вица; короле́ва красоты́
дөнья җәһәннәме — ад кроме́шный
дөнья җимерелмәс — ничего́ (стра́шного) не случи́тся
дөнья җимерелү — ≈ свет поме́рк в глаза́х
дөнья йөзе — бе́лый (бо́жий) свет
дөнья каруны — прост. мирое́д, жа́дина
дөнья киң — свет кли́ном не сошёлся
дөнья корткычлары — парази́ты о́бщества
дөнья көтә белми торган — непракти́чный, нео́пытный
дөнья көтү (дөнья сөрү) — жить, существова́ть; вести́ жизнь (хозя́йство)
дөнья кубару (дөнья куптару; дөнья күтәрү; дөнья туздыру) — подня́ть переполо́х (сканда́л); переполоши́ть, взбудора́жить
дөнья кубарып (дөнья куптарып; дөнья күтәреп; дөнья туздырып; дөнья җимереп) — во всю ива́новскую (о́чень гро́мко, о́чень бу́рно и т. п.)
дөнья кубарып йөрү (дөнья куптарып йөрү) — переполоши́ть, взбудора́жить
дөнья кубу — переполоши́ться, всполоши́ться
дөнья куу — стреми́ться нажива́ть добро́; быть ненасы́тным (жа́дным)
дөнья кую — сконча́ться, преста́виться
дөнья күзләре йомылу — ≈ усну́ть ве́чным (после́дним) сном
дөнья күрмәгән — не позна́вший жи́зни, нео́пытный; ма́ло ка́ши ел прост.
дөнья күчсә дә — хоть (е́сли да́же) свет перевернётся
дөнья оҗмахы — земно́й рай; ра́йская жизнь
дөнья рәхәте — ≈ не жизнь, а мали́на
дөнья сираты — уст. прохожде́ние призывно́й коми́ссии
дөнья терәге (дөнья тоткасы) — опо́ра жи́зни; подде́ржка (в чём-л.)
дөнья тигезләнү (дөнья түгәрәкләнү; дөнья төгәлләнү) — вздохну́ть свобо́дно (облегчённо)
дөнья төзәлү (дөнья рәтләнү; дөнья җайлану) — ула́диться, нала́диться, устро́иться ( о жизни)
дөнья тулган — о́чень мно́го; хоть пруд пруди́
дөнья фани — жизнь быстроте́чна; мир не ве́чен
дөнья яралганнан бирле — с те́х по́р как существу́ет мир; с сотворе́ния ми́ра
дөнья яңгыратып — во всё го́рло (крича́ть); во всё ива́новскую
дөньяга баш булу (дөньяга баш хаким булу) — хозя́йничать, госпо́дствовать
дөньяга җигелү — окуну́ться (погрузи́ться, уходи́ть) с голово́й в жите́йские (мирски́е) забо́ты
дөньяга катышу — обща́ться с ми́ром
дөньяга килү — появи́ться на свет; роди́ться ( о ребёнке)
дөньяга китерү — произвести́ на свет, роди́ть (ребёнка)
дөньяга күренерлеген калдырмау (дөньяга чыгарлыгын калдырмау; йөзенә күренерлеген калдырмау; йөзенә чыгарлыгын калдырмау) — вы́ставить на позо́р; покры́ть позо́ром книжн.
дөньяга сыймый йөрү (дөньяга сыймастай булып йөрү) — ходи́ть го́голем (ко́зырем) прост.
дөньяга таралу (дөньяга таралу; дөньяга фаш булу; дөньяга җәелү) — вы́ступить (всплыть, вы́плыть, вы́йти) на свет бо́жий
дөньяга фаш итү — см. дөньяга чыгару 2)
дөньяда бер — еди́нственный в ми́ре, уника́льный
дөньяда булмаган — необыкнове́нный, из ря́да вон выходя́щий
дөньяда юк — нет в живы́х, у́мер
дөньяда яшәү яки үлем мәсьәләсе — вопро́с жи́зни и́ли сме́рти
дөньядан бизү (дөньядан тую) — разочарова́ться в жи́зни; потеря́ть интере́с к жи́зни
дөньядан ваз кичү — отреши́ться/отре́чься от жи́зни
дөньядан китү (дөньядан кичү; дөньядан күчү; дөньядан кайту; дөньядан үтү) — уйти́ из жи́зни
дөньядан сәфәр итү — эвф. отправля́ться в мир ино́й; умере́ть
дөньядан югалу — забы́ться
дөньяны дер селкетеп — о́чень си́льно; во всю си́лу (мощь)
дөньяны онытып — забы́в обо всём
дөньяны сасыту — наболта́ть с три ко́роба (сплетни о ком-л, о чём-л.)
дөньяны тату — позна́ть жизнь
дөньяны тибеп (дөньясына тибеп) — прост. на широ́кую но́гу; разгу́льно
дөньяны ут алса да — ≈ случи́сь хоть пото́п; несмотря́ ни на что́
дөньяныкы дөньяда бетсен — свести́ счёты; не оста́вить на загро́бный суд
дөньяның асты-өскә килү — перевёртываться/переверну́ться вверх (кве́рху) дном
дөньяның астын-өскә әйләндерү — переверну́ть весь мир
дөньяның ачысын-төчесен тату — испи́ть (го́рькую ча́шу) до дна; испи́ть го́речь жи́зни
дөньяның дүрт ягына — на все четы́ре сто́роны
дөньяның дүрт ягыннан — со всех концо́в све́та
дөньяның очында (дөньяның кырыенда) — на краю́ све́та (о́чень далеко́)
дөньясы асты-өскә килсен — хоть кол на голове́ те́ши; случи́сь хоть пото́п; да́же е́сли весь свет перевернётся
дөньясын күрәсе килмәү — всё опосты́лело
дөньясын оныту — забы́ть обо всём на све́те
дөньясын таныту — показа́ть, где ра́ки зиму́ют прост.
дөньясын теттереп (дөньясын типтереп; дөньясын җимерттереп) — припева́ючи, разгу́льно; на всю (по́лную) кату́шку прост. (жить, весели́ться, пра́здновать и т. п.)
- дөнья бетерепдөньясына исе китмәү — быть беспе́чным; хоть трава́ не расти́
- дөнья бозу
- дөнья бутау
- дөнья кадәр
- дөнья хәтле
- дөнья чаклы
- дөнья күрү
- дөнья малы
- дөнья тулы
- дөнья хәле
- дөнья шаулату
- дөньяга чыгару
- дөньяга чыгу
- дөньядан хәбәрсез
- дөньядан хәбәре юк
- дөньяны күргән
- дөньяны күп күргән
- дөньяны оныту
- дөньяның астын-өскә китерү -
2 каһәрләү
перех.1) клясть, проклина́ть/прокля́сть; брани́ть, руга́ть || прокля́тиебөтен дөньяны каһәрлләү — проклина́ть весь мир
2) му́чить, терза́ть, изводи́тьник бу кадәр мине каһәрлисең? — почему́ ты до тако́й сте́пени меня́ терза́ешь?
-
3 кочаклау
перех.1) обнима́ть/обня́ть, прижима́ть/прижа́ть к груди́, заключа́ть/заключи́ть в объя́тия; обвива́ть/обви́ть, обня́ть (кого-л.) || обья́тие, заключе́ние в объя́тиябиленнән кочакла́у — кре́пко обня́ть
баланы кочакла́у — обнима́ть ребёнка
2) обнима́ть/обня́ть, обхва́тывать/обхвати́ть, охва́тывать/охвати́ть рука́ми (что-л.)тезләрен кочакла́п утыра — сиди́т, обхвати́в рука́ми коле́ни
мендәрен кочакла́п яткан — лежи́т, обня́в (свою́) поду́шку
автоматын кочакла́ган солдат — солда́т, обня́вший (сво́й) автома́т
3) схвати́ть (брать, взять) в оха́пку (что-л.), держа́ть в оха́пке (что-л.)печән (чүмәләсен) кочакла́у (кочакла́п күтәрү) — схвати́ть (подня́ть) се́но в оха́пку
кочакла́п утын ташу — таска́ть дрова́ оха́пками
иске киемнәрен кочакла́п кайтып керде — верну́лся, держа́ в оха́пке свою́ ста́рую оде́жду
4) в знач. нареч. кочаклапа) в обни́мкукочакла́п утыру — сиде́ть в обни́мку
б) оха́пками (дрова, сено и т. п.)5) перен. обня́ть, объя́ть, обхвати́ть ( обычно необъятное)җирне, бөтен дөньяны кочакла́у — объя́ть зе́млю, весь мир
•- кочаклап кысу
- кочаклап күкрәгенә кысу
- кочаклап тору
- кочаклап үбү -
4 кочу
перех.1) см. кочаклау 1), 2), 3)бер кулына бала кочып йөгерү — бежа́ть, одно́й руко́й обня́в ребёнка
билдән кочу — обня́ть за та́лию
бөтен дөньяны берьюлы кочмакчы — хо́чет обня́ть весь мир
2) перен. обня́ть, объя́ть, взя́ть в себя́; вобра́ть в себя́аны кабер кочты — моги́ла его́ взяла́
үлем кочты көрәш солдатын — смерть обняла́ во́ина
кара эшне караңгылык коча — (погов.) тьма́ укрыва́ет тёмные дела́ (букв. тёмные дела́ соверша́ются в темноте́)
-
5 кояш
сущ.1) со́лнце, со́лнышко ласк. || со́лнечныйкояш чыгуы — восхо́д со́лнца; ра́но у́тром; ни свет ни заря́
иртәнге кояш — у́треннее (восходя́щее) со́лнце
кичке кояш — вече́рнее (зака́тное) со́лнце
кояш чыкканан кояш батканга кадәр — от зари́ до зари́, це́лый день
кояш җылысы — со́лнечное тепло́
кояш түгел - бөтен дөньяны җылыта алмассың — (посл.) не со́лнышко - всех не обогре́ешь
ерактагы кояш җылы була — (посл.) со́лнце далеко́, а гре́ет хорошо́; со́лнце издалека́ лу́чше гре́ет (букв. кто живет далеко от тебя, бывает ближе - о родственниках)
2) перен.; поэт. со́лнце (употребляется как символ, в смысле источник)бәхет кояшы — сча́стье (букв. со́лнце сча́стья)
гаделлек (өмет) кояшы — со́лнце (исто́чник) справедли́вости (наде́жды)
тиздән җиңү кояшы балкыр — ско́ро засия́ет со́лнце побе́ды
3) как обращение кояшым ласк. со́лнышко моёкил, кояшым, кил, нурым — приходи́, со́лнышко моё, приходи́, све́тик мой
•- кояш батышы
- кояш баю
- кояш бату
- кояш баю сәгате
- кояш баю вакыты
- кояш ваннасы
- кояш двигателе
- кояш батареясы
- кояш карый торган як
- кояш төшкән як
- кояшка каршы як
- кояш кыздыруы
- кояш кызуы
- кояш сәгате
- кояш системасы
- кояш сугу
- кояш таҗы
- кояш таплары
- кояш торгынлыгы
- кояш торышы
- кояш чәчкәсе
- кояш чыгышы
- кояш яратучы үсемлекләр
- кояшка карап
- кояшка тартылу
- кояшта кызыну••кояш белән бергә — с со́лнцем, о́чень ра́но
кояш кире яктан чыкканда — когда́ на горе́ рак сви́стнет (букв. когда́ со́лнце взойдёт с обра́тной стороны́)
- кояш алу- кояш ашау
- кояш иле
- кояш кебек ачык
- кояш шикелле ачык -
6 шаулату
перех.1) понуд. от шаулауагачларны җил шаулата — ве́тер вызыва́ет шум дере́вьев
2) поднима́ть/подня́ть шум; вызыва́ть/вы́звать где-н.урамнарны шаулату — подня́ть шум на у́лицах
3) нашуме́ть; вызыва́ть/вы́звать шум (то́лки, разгово́ры); привле́чь всео́бщее внима́ниебөтен шәһәрне шаулату — взбудора́жить весь го́род
дөньяны шаулаткан вакыйга — гро́мкое собы́тие
4) разг. подогре́тьтиз генә самавыр шаулаттылар — бы́стренько подогре́ли самова́р
См. также в других словарях:
җиһангир — Дөньяны яулап алып үзенә буйсындыручы, дөньяга хуҗа (кеше, дәүләт тур.) бөтен дөнья олуг җиһангир дәүләтләр арасында бүленде … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
